خوانشی نو از سنت فکری فیلسوفان مسلمان در پرتو نسبت سنجی میان فلسفه و حکمت

نوع مقاله : Scientific & Research

نویسندگان

• محمد بنیانی ¹
• هانیه کوهی حاجی ابادی ²

¹ هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا

² عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان

10.22067/epk.2024.87218.1321

چکیده

مفاهیم حکمت و فلسفه از مفاهیم پر بسامد در آثار فیلسوفان مسلمان است. جایگاه و ارتباط مفاهیم حکمت و فلسفه در آثار فلسفی به روشنی تبیین نگردیده و در مواردی این دو مفهوم به جای یکدیگر نیز به کار رفته­اند. تعابیر متفاوت از حکمت و فلسفه و عدم توجه به مرزبندی میان فلسفه و حکمت در آثار فیلسوفان مسلمان، موجب طرح اشکال­ها و ابهاماتی گردیده است. از تعاریف حکمت و فلسفه می­توان برداشتهای متفاوتی نمود که بر هم منطبق نمی­گردند و لوازم معرفتی متفاوتی به دنبال خواهند داشت. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی از رهگذر نقد و بررسی ارتباط مفاهیم حکمت و فلسفه سعی می گردد تبیین جدیدی از ارتباط میان معنای فلسفه و حکمت ارائه گردد که به موجب آن حدود فلسفه از حکمت مشخص شده و از ابهامات و چالش­های پیش رو رهایی یابد. بر این اساس، حکمت آخرین ایستگاه مقام اثبات در ساحت فلسفه است که فیلسوف با پذیرش عقلانی خداوند و پایبندی به لوازم آن - چه لوازم معرفتی و چه لوازم عملی - وارد در حیطه حکمت می گردد. بنابراین سنت فکری فیلسوفان مسلمان با فلسفه آغاز می گردد و در مسیر تکامل خود وارد در ساحت حکمت می گردد.

کلیدواژه‌ها

• حکمت
• فلسفه
• فیلسوف
• حکیم

موضوعات

• فلسفه و کلام اسلامی

---

©2025 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

مراجع

• قرآن الکریم.
• ابن سینا. التعلیقات. تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1404.
• ابن سینا. الشفاء (الالهیات). تصحیح سعید زاید، قم: مکتبه آیت الله المرعشی، 1404.
• ابن سینا. الشفاء (الطبیعیات). تصحیح سعید زاید، قم: مکتبه آیت الله المرعشی، 1404.
• ابن سینا. رسائل ابن سینا. قم: بیدار، 1400.
• ابن سینا . عیون الحکمه. مقدمه وتحقیق عبد الرحمن بدوی، بیروت: دار القلم، چاپ دوم، 1980.
• ابن سینا. رساله احوال النفس. مقدمه و تحقیق از فواد الاهوانی، پاریس: دار بیبلیون، 2007.
• ابن سینا. المبدأ و المعاد. به اهتمام عبد الله نورانی، تهران: موسسه مطالعات اسلامی، 1363.
• ابن سینا. النجاة، تصحیح محمد تقی دانش پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1379
• ابن درید، ابوبکر محمد ابن الحسن. جمهره اللغه. ‌بیروت: دار العلم للملایین، 1978.
• ابن فارس، ابوالحسین ‌احمد بن فارس. معجم مقابیس اللغه.‌ بیروت: مؤسسه بعثت، 1404.
• ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر، 1414.
• ابن میثم بحرانی،‌ کمال الدین. قواعد المرام فی علم الکلام. ‌قم: ‌کتابخانه آیت الله مرعشی، 1406.
• اخوان الصفا. رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء. بیروت: الدار الاسلامیه. 1412.
• اسلامی، حسن. «دامنه معنایی حکمت در قرآن، اخلاق و حدیث». مجله علوم حدیث، سال دوازدهم، ش 43 (پاییز و زمستان 1386):‌ 29-57.
• جوهری. اسماعیل ابن حماد. الصحاح اللغه. بیروت: دار المعرفه. 1428.
• حمصی رازی، سدید الدین. المنقذ من التقلید. قم: موسسه نشر اسلامی، 1412.
• خسروپناه، عبدالحسین.«چیستی حکمت در قرآن، روایات و فلسفه». مشکوه، ش103 (تابستان 1388): 12-36.
• دهخدا،‌علی اکبر. لغت نامه. تهران: موسسه لغت نامه دهخدا،‌ چاپ دوم، 1377.
• رازی، فخر الدین. لوامع البینات فی شرح اسماء الله تعالی و الصفات ( شرح اسماء الحسنی). قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه، 1406.
• زمخشری، علامه جار الله. أساس البلاغه. بیروت،‌ بی­نا، 1385.
• سبحانی، ‌جعفر. الالهیات علی هدی الکتاب و السنه. ‌قم: ‌موسسه امام صادق، 1420.
• سهرودی. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. مقدمه و تصحیح هانری کربن و سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، 1375.
• سید مرتضی، علی .الذخیره فی علم الکلام. قم: موسسه نشر اسلامی، 1401.
• شیخ صدوق، محمد بن بابویه. التوحید. قم: دفنر انتشارات اسلامی، 1398.
• شکر، عبدالعلی. «حکمت در نگاه مفسران قرآن و فیلسوفان». آیینه معرفت. ش31 (تابستان 1391): 27-46
• صدر الدین شیرازی، صدرالدین محمد. الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه. مشهد: المرکز الجامعی للنشر، 1360.
• صدر الدین شیرازی. مفاتیح الغیب. مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: موسسه تحقیقاتی فرهنگی، 1363.
• صدر الدین شیرازی. المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه. تصحیح و تعلیق سید محمد خامنه ای، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1387.
• صدر الدین شیرازی. تفسیر القرآن الکریم. جلد7، قم: ‌بیدار، 1366.
• صدر الدین شیرازی. الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث، چاپ سوم، 1981.
• صدر الدین شیرازی. المبدا و المعاد، تصحیح جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354.
• صدر الدین شیرازی. العرشیه. تصحیح غلامحسین آهنی، تهران: مولا، 1361.
• طوسی، خواجه نصیر الدین. تجرید الاعتقاد. حسینی جلالی، ‌قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1407.
• طوسی، خواجه نصیر الدین. شرح الاشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغه، 1375.
• طوسی، محمد بن حسن. الاعتقاد فی ما یتعلق بالاعتقاد. بیروت: دار الاضواء، 1406.
• طباطبایی، محمد حسین، نهایة الحکمة. قم. مؤسسة النشر الإسلامی، 1416.
• طباطبایی، محمد حسین، بدایة الحکمة. قم. مؤسسة النشر الإسلامی، بی تا.
• علامه حلی، حسن بن یوسف . کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد.‌ قم: موسسه امام صادق (ع)، 1423.
• فاضل مقداد بن عبدالسیوری، جمال الدین. الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد. مشهد: مجمع بحوث اسلامی، 1412.
• فارابی، ابو نصر. الاعمال الفلسفیه. مقدمه و تحقیق جعفر آل یاسین، بیروت: دار المناهل، 1413.
• فارابی، ابو نصر. ‌کتاب السیاسة المدنیة. مقدمه و شرح از دکتر علی بو ملحم، ‌بیروت: مکتبه الهلال، 1996.
• فارابی، ابو نصر. الجمع بین رأی الحکیمین. مقدمه و تحقیق دکتر البیر نصری نادر، چاپ دوم، تهران: الزهراء، 1405.
• فارابی، ابو نصر. المنطقیات للفارابی. تحقیق محمد تقی دانش پژوهة قم: کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1408.
• فیاض لاهیجی، عبدالرزاق ابن علی. سرمایه ایمان در اصول اعتقادات. تصحیح صادق لاریجانی،‌تهران: انتشارات الزهراء، 1372.
• فراهیدی، خلیل ابن احمد. ترتیب کتاب العین.‌ قم: اسوه، 1414.
• فیومی، احمد ابن محمد. المصباح المنیر فی الشرح الکبیر. قم: موسسه دار الهجره. 1414.
• کندی، یعقوب بن اسحاق. رسائل الکندی الفلسفیه. مقدمه و تصحیح و تعلیق از محمد ابو ریده، قاهره: دارالفکر العربی، چاپ دوم، بی­تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب. اصول الکافی. سید جواد مصطفوی. قم: حوزه علمیه اسلامی، 1363.
• مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات قرآن کریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتابة، ج1، چاپ اول، 1360.
• میرداماد. القبسات. به اهتمام دکتر مهدی محقق و دکتر سید علی موسوی بهبهانی، پروفسور ایزتسو دکتر ابراهیم دیباجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار (شرح مبسوط منظومه). تهران: صدرا، 1383.
• موسوی، محمود؛ رنجبر حسینی، محمد. «گستره معنایی حکمت الهی در کلام امامیه». تحقیقات کلامی، ش1، (تابستان 1392): 23-37.