نقد لوازم هستی – خدا شناختی نظریه «صدور»با رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث ـ تفسیر اثری، دانشگاه قم

2 عضو هیأت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)

چکیده

نظریه صدور مبتنی بر «صُنع مِن شَئ» در لوازم خود با صمدیت الهی «صُنع لا مِن شَئ» تعارض­هایی دارد که دقت و توجه دانشمندان در عرصه اسلامی­سازی علوم انسانی را می­طلبد. نوشتار حاضر، لوازم هستی ـ خداشناختی نظریه «صدور» را تحلیل و بر اساس رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»‌ آن­ را نقد کرده است. رویکرد صمدیت، هرگونه «تولد» و «صدور» را از خداوند نفی و او را با عبارات «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ» و «لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ» معرفی می­کند؛ در حالی که شاکله نظریه صدور، بر ولادت در ذات خداوند بنیان نهاده شده است. در رویکرد تفسیری به صمدیت الهی، اراده خداوند، صفت فعل درنظر گرفته می­شود؛ اما در نظریه صدور، اراده، صفت ذاتی خداوند محسوب شده است. در معنای مدنظر از «صمدیت»، خداوند بر اساس اراده و لازمه این معنا یعنی کن فیکون (فاعل بالمشیه) دست به آفرینش می­زند؛ در حالی که در نظریه فیض، صدور خلق از ذات حق، ضرورت داشته و هر گونه امکان عدم صدور، منتفی و بدین جهت، اراده و قدرت خداوند با محدودیت مواجه است. در نظریه «صدور» و تعبیر پربسامد دیگر آن یعنی «فیض»، بین علت و معلول، «سنخیت» برقرار است؛ ولی در صمدیت الهی، بین خالق و مخلوق سنخیت ضرورت نداشته و پیدایش موجودات متباین و متکثر توسط خداوند با ایجاد و انشاء و بدون نیاز به واسطه ممکن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


©2024 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0)

قرآن کریم
ابن رشد، محمد بن احمد. رساله مابعد الطبیعه. تصحیح رفیع العجم و جیرار جهامی، بیروت: دار الفکر، 1994م.
ابن سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات. بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن طاووس، سید رضی الدین. اقبال الاعمال. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1409ق.
ابن طاووس، سید رضی الدین. مهج الدعوات. قم: دار الذخائر، 1411ق.
ابن عربی، محی الدین. الفتوحات المکیه. بیروت: دار التراث العربیه، بی­تا.
ابن فارس، أحمد. معجم مقاییس اللغة. تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت: دارالفکر، 1399ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دارصادر، 1414ق.
ابوالفتوح رازى، حسین بن على. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1408ق.
ارسطو. مابعدالطبیعه. ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات حکمت، 1385.
ازهری، محمد بن احمد. تهذیب اللغة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.
اشکوری، محمد­بن­علی. تفسیر شریف لاهیجى. تصحیح جلال الدین محدث، تهران: دفتر نشر داد، 1373.
افلوطین. اثولوجیا. قم: بیدار، 1413ق.
برنجکار، رضا(1373). «خدا و جهان در اندیشه ارسطو»، کیهان اندیشه، ش.۵۹(بهار1373):‌ ۱۳۶- ۱۵۳.
بروجردی، سید ابراهیم. تفسیر جامع. تهران: انتشارات صدر، 1341.
تفتازانی، مسعود بن عمر؛ نسفی، عمر بن محمد. شرح العقائد النسفیة و معه العقائد النسفیة. تصحیح سعد طه عبدالرؤوف. قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث،‌۱۴۲۱ق.
جوادی آملی، عبدالله. تفسیر تسنیم. قم: انتشارات اسراء، 1392.
جودوی، امیر؛ برومند، محمد حسین؛ صالحی، اکرم(1390). «صمد نفی مادیت از ذات احد»، کتاب قیّم، ش.4(زمستان1390): ۵۳- ۷۰.
جهامی، جیرار. موسوعه مصطلحات الفلسفه. لبنان: ناشرون، بی­تا.
حر عاملی، محمد بن حسن. وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت (ع)، 1409ق.
حقی، علی؛ جوارشکیان، عباس و حسین بلخاری قهی. «ریشه تاریخی مفهوم ماده المواد و صادر اول در فلسفه یونان»، تاریخ فلسفه، ش. ۴(بهار1396): ۷-۲۸.
خرمشاهی، بهاء الدین. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. تهران: ناهید دوستان، 1377.
دل افکار، علیرضا؛ قنبری، لیلا. مفردات قرآن. بی­جا: دانشگاه پیام نور، بی­تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت: الدارالشامیه، 1416ق.
ربانی گلپایگانی، علی. «فاعلیّت خداوند در معجزات». کلام اسلامی، ش.۸۷(پائیز1392):۱۹- ۴۲.
رضوی، مرتضی. دو دست خدا. و بسایت بینش نو؛ پایگاه نشرآثار آیت الله مرتضی رضوی،1387. نشانی: https://binesheno.com/
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
شاه‏عبدالعظیمى، حسین. تفسیر اثنى عشرى. تهران: میقات، 1363.
شکر، عبدالعلی؛ عبیداوی، هادی؛ فرشادنیا، یوسف. «انگاره انتساب «فرزند» و «ولادت» به خدا، و نقد لوازم آن بر اساس آیات قرآن»، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش.47(زمستان1400):286-255.
شفابخش، علی. « تحلیل نظریه «صدور فلسفی» و «ابداع کلامی» پیرامون تفسیر «خلقت» در پرتو قاعده «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له». پژوهشنامه کلام ، ش. 11(پائیز و زمستان1398): 29-56.
صدوق، محمد بن علی. التوحید. تحقیق هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 13۹۸.
صدوق، محمد بن علی. عیون اخبار الرضا (ع). بیروت: موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1431ق.
صدوق، محمد بن علی. معانی الأخبار. بیروت: دارالمعرفه، بی­تا.
صلیبا، جمیل. فرهنگ فلسفی. تحقیق منوچهر صانعى دره بیدى‌، قم: انتشارات حکمت، 1407ق.
طالقانی، محمود. پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار، 1362.
طباطبائی، سید محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: منشورات اسماعیلیان، بی­تا.
طباطبائی، سید محمد حسین. ترجمه تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.
طباطبائی، سید محمد حسین. نهایه الحکمه. ترجمه و شرح دکتر علی شیروانی، قم: بوستان کتاب، 1390.
طبرسى، فضل بن حسن. ترجمه تفسیر مجمع البیان، تهران: فراهانى، بی­تا.
طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی، 1375.
طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
عباسی، محمدباقر؛ عبیداوی،هادی. «تحلیل مفهوم صدور و ولادت و لوازم آنها در اسفار اربعه و بیانیۀ شورای نیقیه». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش.2: (زمستان1401): 129-150 doi:
22067/epk.2023.77558.1148
عبودیت، عبدالرسول، مصباح، مجتبی. خداشناسی فلسفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1389.
عبیداوی، هادی. «مسئله شر بین مبدأ بودن یا مُبدی بودن خدا»، دومین همایش بین المللی علوم انسانی با رویکرد فرهنگی-اجتماعی، 1397الف.
عبیداوی، هادی. «مسئله زایش و صدور بین مبدأ بودن یا مُبدی بودن خدا»، کنفرانس بین المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در علوم انسانی و مطالعات اجتماعی و فرهنگی، 1397ب.
عسگری، انسیه؛ فرشادنیا، یوسف. «تأثیر دعا در استخراج گزاره‌های معرفتی (بررسی موردی: هستی‌شناسی و خداشناسی)»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش.90(بهار1401): 133-150.
فارابی، ابونصر. التعلیقات. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1392.
فخر رازی، محمد بن عمر. مفاتیح الغیب‌‌ (التفسیر الکبیر). بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
فخر رازی، محمد بن عمر؛ نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. شرحی الاشارات. قاهره: المطبعه الخیریه العامره، 1403ق.
فرات کوفی، فرات بن ابراهیم. تفسیر فرات کوفی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نسخه الکترونیکی قائمیه، 1369.
فراهیدی، خلیل بن احمد. العین. قم: نشر هجرت، 1409ق.
فلوطین. دوره آثار فلوطین. ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی، 1389.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. قاموس المحیط. بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، 1426ق.
فیض کاشانی، ملا محسن. الأصفی فی تفسیر القرآن. نسخه الکترونیکی قائمیه،بی­تا.
قاضی عبدالجبار، ابن احمد. متشابه القرآن. تصحیح عدنان محمد زرزور، قاهره: مکتبه دار التراث، بی­تا.
قدردان قراملکى، محمدحسن. کلام فلسفى. قم: انتشارات وثوق، 1389.
قرشی بنایی، علی اکبر. قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1386.
قطب راوندی، سعید بن هبة الله. الدعوات. به تحقیق مدرسه امام مهدی قم: نشر مدرسه امام مهدی، بی­تا.
قمی مشهدی، محمد رضا. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. قم: دار الغدیر، 1423ق.قمی، شیخ عباس. کلیات مفاتیح الجنان. ترجمه الهی قمشه ای، قم: آرموس، 1384.
قمى، على بن ابراهیم. تفسیر القمی. قم: دار الکتاب، 1363.
کاپلستون، فردریک چارلز. تاریخ فلسفه، ترجمه ابراهیم مددجو، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1391.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. محقق و مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: انتشارات اسلامیه، 1407ق.
گلسرخی، ایرج. تاریخ جادوگری. تهران: نشر مهارت، 1377.
مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار. بیروت: موسسه الوفاء، 1403ق.
مجلسی، محمد باقر. زاد المعاد-مفاتیح الجنان. بیروت، المؤسسة الاعلى للمطبوعات، 1423ق.
محمدی ری شهری، محمد. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث، 1375.
مدرسی، محمد تقی. تفسیر هدایت‌(من هدی القرآن). مشهد: آستان قدس رضوى؛ بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1377.
مصلح، جواد. ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیه. تهران: انتشارات سروش، 1389.
مطهری، مرتضی. آشنایی با قرآن. تهران: صدرا، 1389.
مکارم شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‌، 1354.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار، 1366.
ملکشاهی صفت، مصطفی و همکاران. کنکاشی در چیستی و چرایی بسته بودن دست خدا در اندیشه یهود. اهواز:پژوهندگان راه دانش، 1397.
مولایی نیا، عزت الله؛ فرشادنیا، یوسف. (1402). امکان‌سنجی معنای «کُنْ فَیکُونْ» برای واژه «صَمَد». پژوهش های قرآنی، ش.106(بهار1402): doi: 10.22081/jqr.2023.65239.3638
نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد. تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1416ق.
یثربی، یحیی. «نقدى بر قاعده الواحد و اصل سنخیت»، نقد و نظر، سال دهم، ش.38 (بهار و تابستان1384): 251-263.
Mulla Sadra, M. (Sadr al-Din Shirazi). Al-Masha‘ir. A parallel English–Arabic text, Parviz Morewedge (Trans). New York: SSIP,1992.
Ross, W.D, The work of Aristotle. London: Rord a university press, 1970.
CAPTCHA Image