The Analysis of the Mystical Attribute of Dhikr (Invocation) Based on the Three Levels of Spiritual Wayfaring (Severance, Annihilation, and Persistence)

Document Type : Original Article

Authors

• Majid Farhanizadeh ¹
• Abbas Mohammadian ²

¹ PhD of Persian Language and Literature, Hakim Sabzevari University

² Associate Professor, Hakim Sabzevari University

10.22067/epk.2022.67139.0

Abstract

This study analyzes the mystical attribute of invocation (dhikr) in some of the most important mystical works up to the seventh century AH. The ground of this research is based on the analysis of dhikr from the perspective of steps of mystical journey. This study, written in a descriptive-analytical way, shows that the attribute dhikr in the words of some mystics, in each of the three levels of wayfaring, has been treated with a different approach and has undergone a change in content. In the first stage of the spiritual journey, which is the status of severance, dhikr has a positive and active nature so that in this step, the wayfarer tries to be attributed to dhikr and its implications. In the second step which is the status of annihilation, however, the Divine attraction annihilates the seeker’s virtual existence and all his attributes. Therefore, dhikr in the mystic finds a negative and purifying characteristic, his effort is lost and he is no more attributed to dhikr. But in the third stage, that is, the level of persistence, the mystic becomes the manifestation of the Divine names and attributes, so that dhikr again appears in the mystic in a positive but transformed state. The result of this study shows that although the statements of most mystics about dhikr are consistent with the characteristics of severance step, the words of some of them conform with the characteristics of all the three levels of severance, annihilation, and persistence

Keywords

• dhikr (invocation)
• transformation of the characteristic
• severance
• annihilation
• persistence

Main Subjects

• Islamic Philosophy and Kalam

---

References

قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ سوم، 1376.

ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، تصحیح محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، ج11، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.
 ابن‌عربى، محی‌الدین، الفتوحات‌المکیة، ج2‏، بیروت، دارالصادر، چاپ اول، بی‌تا.
 ابن‌عربى، محی‌الدین، فتوحات مکّیه، ج7، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران، مولی، چ2، 1384.
 انصاری، خواجه عبدالله، طبقات‌الصوفیه، تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری، به کوشش حسین آهی، چاپ اول، تهران: فروغی، چاپ اول، 1362.
 انصاری، خواجه عبدالله، منازل‌السائرین‏، تصحیح على شیروانى‏، تهران، دارالعلم‏، چاپ اول، 1417ق.
 بقلی شیرازی، روزبهان، تفسیر عرائس‌البیان فى حقائق القرآن‏، تصحیح احمد فرید المزیدى‏، ج2، بیروت‏، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 2008م‏.
 بقلی شیرازی، روزبهان، مشرب‌الارواح‏، تصحیح عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى‏، بیروت‏، دارالکتب‌العلمیة، چاپ اول، 1426ق.
 بقلی شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات‏، تصحیح هانرى کربن‏، تهران، طهورى‏، چاپ سوم، 1374.

تبادکانى، شمس‌الدین محمد، تسنیم‌المقربین، تهران، کتابخانه موزه و اسناد مجلس شوراى اسلامى ایران، چاپ اول، 1382.
تهرانى، سید­محمد­حسین، معادشناسى، ج2، مشهد، ملکوت نور قرآن، چاپ یازدهم، 1423ق.

چیتیک، ویلیام، درآمدی در تصوف و عرفان اسلامی، ترجمۀ جلیل پروین، تهران، حکمت، چاپ دوم، 1390.
 دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج8، تهران، دانشگاه تهران و روزنه، چاپ دوم، 1377.
رازی، نجم‌الدین، مرصادالعباد، تصحیح امین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوازدهم، 1386.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، تصحیح صفوان عدنان‏ داوودى یا داود، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، 1412ق.
سجّادی، سیّدجعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری، چاپ هشتم، 1386.
سراج طوسى، ابونصر، اللمع فی‌التصوف، تصحیح رینولد نیکلسون‏، لیدن، مطبعة بریل، 1914م.
سنایى، ابوالمجد مجدود، حدیقةالحقیقة و شریعةالطریقة، تصحیح محمدتقی مدرس رضوى‏، تهران‏، دانشگاه تهران‏، چاپ ششم، 1383.

سنایى، ابوالمجد مجدود، دیوان سنایی غزنوی، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوى، تهران، سنایی، چاپ هفتم، 1388.

سهروردى‏، شهاب‌الدین ابوحفص، عوارف‌المعارف‏، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح و توفیق على وهبة، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول، 1427ق‏.

عراقى‏، فخر­الدین، کلیات عراقى‏، تصحیح نفیسى، تهران‏، سنائى، چاپ چهارم، 1363‏.

عطار نیشابورى، فریدالدین، دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلى‏، تهران‏، علمى و فرهنگى‏، چاپ یازدهم، 1384.
عطار نیشابورى، فریدالدین، الهى‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران‏، سخن، چاپ پنجم، 1388.
عطار نیشابورى، فریدالدین، تذکرةالأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، مطبعۀ لیدن‏، چاپ اول، 1905م.
غزالى‏، ابوحامد محمد، کیمیاى سعادت‏، تصحیح رضا خدیو جم‏‏، ج2، تهران‏، علمى و فرهنگى، چاپ یازدهم، 1383.

قشیرى، ابوالقاسم، رسالة‌القشیریه، تصحیح عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف‏، قم‏، بیداد‏، چاپ چهارم، 1374.

کلابادى‏، ابوبکر، التعرّف لمذهب‌التصوّف‏، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1371.

کلینى، محمد بن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبرغفارى و محمد آخوندى، ج2، تهران، دارالکتب‌الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

گوهرین، سیدصادق، شرح اصطلاحات تصوّف، ج5، تهران، زوار، چاپ اول، 1380.
مزیدى، احمد فرید، الإمام الجنید، بیروت، دارالکتب‌العلمیة، چاپ اول ، 1427ق.

محمودی، خیرالله، «ذکر وجودی و ذکر شهودی»، شعرپژوهی، دانشگاه شیراز، دورۀ سوم، شمارۀ اول1، 1390، صص 207-229.

منوّر، محمدبن، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، ج1، تهران، آگاه، چاپ پنجم، 1367.
مولوی، جلال‌­الدین محمد، دیوان کبیر شمس‏، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران‏، طلایه‏، چاپ اول، 1384.
مولوی، جلال‌­الدین محمد، مثنوى معنوى‏، تصحیح توفیق سبحانى‏، تهران‏، وزارت ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1373‏.
میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدین، کشف‌الأسرار و عدةالأبرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، ج2 و 5، تهران‏، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371.

همایى، جلال‌الدین، تفسیر مثنوى مولوى، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، چ2، 1384.