بررسی استفاده‌های ملاصدرا از آرای غزالی در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود

نوع مقاله : Scientific & Research

نویسندگان

1 گروه فلسفه و حکمت اسلامی/ دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری/ دانشگاه فردوسی مشهد

2 گروه فلسفه و حکمت اسلامی / دانشکده الهیات و معارف اسلامی/ دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بررسی آرای غزالی و ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصیِ وجود نشان می‌دهد که به‌رغم اختلاف مبانی، در دستیابی به نتایج و اهداف این بحث اتفاق‌نظر دارند. ملاصدرا در مواضع مختلف از آثار خود به آرای غزالی در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود استناد کرده و دیدگاه غزالی را مؤید جمع بین روش عقلی و شرعی در این مسئله به شمار آورده است. ملاصدرا در تحلیل این مسئله، در مراحلی به آرای غزالی استناد کرده است، ازجمله: 1. کثرت ممکنات، که بر طبق آن باور به وحدت شخصی وجود به‌معنای انکار وجود ممکنات نیست؛ 2. وجود حقیقی خداوند و وجود مجازی ممکنات، که براساس آن وجود خداوند متعال و وجه او تنها وجود حقیقی است و ماسوای حق، وجود مجازی دارند. سؤال اصلی این است که «ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود چه استفاده‌هایی از آرای غزالی داشته و با استناد به آن‌ها به چه نتایجی دست یافته است؟» این نوشتار، از روش عقلی و استدلالی و به‌تناسب مسئله نیز از روش نقلی و آیات قرآن بهره جسته است. ملاصدرا براساس مبانی فلسفی خود و با استفاده از آرای غزالی در این مسئله به حل برخی مسائل فلسفی و کلامی پرداخته است، مانند: «معرفت‌داشتن تمامی موجودات»، «تبیین طریقهٔ صدیقین» و «نسبت توحید الخاصی با اختیار بندگان»؛ هرچند هدف اصلی خود از این استناد‌ها را مطابقت عقل و شرع بر شمرده است. حاصل آنکه، گفتمان فکری غزالی و ملاصدرا قرابت‌های بسیار جدی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Authors retain the copyright and full publishing rights. This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

منابع
* قرآن کریم. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. قم: دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، 1373.
 
آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمهٔ سه رسالهٔ فلسفی ملاصدرا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ‌سوم، 1387.
آشتیانی، جلال‌الدین. نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی. قم: بوستان کتاب، چاپ‌دوم، 1387.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. منطق و معرفت از نظر غزالی. تهران: امیرکبیر، چاپ‌دوم، 1375.
بدوی، عبدالرحمن. «الغزالی و مصادرة الیونانیّة». ابوحامد الغزالی فی الذکری المئویة التاسعة لمیلاده (مهرجان الغزالی فی دمشق). قاهره: المجلس الأعلی لرعایة الفنون و الآداب و العلوم الإجتماعیّة، (1926م): 221-237.
جهانگیری، محسن. مقدمة کسر الأصنام الجاهلیّة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ‌اول، 1381.
جوادی، محسن، ملیحه محمودی بیات. «مقایسهٔ تطبیقی عقلانیت باور‌های دینی از دیدگاه غزالی و ملاصدرا». آیین حکمت. س8، (1395): 65-91.
حسینی شاهرودی، سیدمرتضی، محمدعلی وطن‌دوست. «وحدت وجود از نگاه ملاصدرا». خردنامهٔ صدرا، ش76، (1393): 101-116.
ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا. «نقد ملاصدرا بر غزالی». مجموعه مقالات غزالی‌پژوهی. به‌اهتمام سیدهدایت جلیلی. تهران: خانۀ کتاب، چاپ‌اول، (1389): 217-224.
راشد، محمد. وحدة الوجود من الغزالی إلی ابن‌عربی. دمشق: صفحات للدراسة و النشر، چاپ‌سوم. 2010م.
زرین‌کوب، عبدالحسین. فرار از مدرسه: دربارهٔ زندگی و اندیشهٔ ابوحامد غزالی. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1353.
سوزنچی، حسین. «امکان وحدت شخصی وجود در حکمت متعالیه». نامهٔ حکمت، ش6، (1384): 67-87.
شاکری زواردهی، روح‌الله، ملیحه محمودی بیات. «ترابط عقل و ایمان از دیدگاه غزالی و ملاصدرا». فلسفهٔ دین، دورهٔ11، ش4، (1393): 691-714.  10.22059/JPHT.2015.53520
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. اسرار الآیات. تهران: حکمت، چاپ‌اول، 1385.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث، چاپ‌سوم‌، 1981م.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. به‌تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانى. مشهد: المرکز الجامعى للنشر، چاپ‌دوم، 1360.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. به‌تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانى‌. تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران‌. 1354.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. ایقاظ النائمین‌. تهران: انجمن حکمت و فلسفه، بی‌تا.
 
 
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. مجموعه رسائل فلسفى. به‌تصحیح، تحقیق و مقدمهٔ گروه مصححین. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ‌اول، 1389.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. مفاتیح الغیب‌. مقدمه و تصحیح محمد خواجوى‌. تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگى، چاپ‌اول، 1363.
صدرحسینی، سیدعلیرضا. «حکمت متعالیه و مسئلهٔ وحدت وجود». خردنامهٔ صدرا، ش43، (1385): 33-41.
غزالی، محمدبن‌محمد. احیاء علوم الدین. بیروت: دار الفکر، چاپ‌اول، 1975م.
غزالی، محمدبن‌محمد. مجموعة رسائل الامام الغزالی(1-7). بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
غزالی، محمدبن‌محمد. مجموعة رسائل الإمام الغزالی. بیروت: دار الفکر، 2000م.
غزالی، محمدبن‌محمد. معیار العلم فی فن المنطق. به‌تحقیق سلیمان دنیا. مصر: دار المعارف. 1961م.
غزالی، محمدبن‌محمد. مکاتیب فارسی غزّالی: فضائل الأنام من رسائل حجة الإسلام. به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا، 1333.
فرامرز قراملکی، احد. روش‌شناسی مطالعات دینی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ‌هفتم، 1391.
فلاح‌پور، مجید. «تأثیرات اندیشه‌های تفسیری غزالی بر صدرالمتألهین شیرازی». مجموعه مقالات غزالی‌پژوهی. به‌اهتمام سیدهدایت جلیلی. تهران: خانۀ کتاب، چاپ‌اول، (1389): 387-399.
قمیر، یوحنا. فلاسفة العرب: الغزالی. بیروت: دار المشرق، چاپ‌دوم، 1986م.
کمپانی زارع، مهدی. ترجمه، تحلیل و نقد جواهر القرآن غزالی. تهران: نگاه معاصر، چاپ‌اول، 1394.
مسعودی، جهانگیر، محمدجواد اخگری. «گفتگوی توافقی عقل و دین در سه مسئلهٔ حقیقت علم، حقیقت علیت و حرکت جوهری از دیدگاه ملاصدرا». پژوهش‌های عقلی نوین. س5، ش10، (1399): 29-44.  10.22081/NIR.2020.56200.1177
موحّد، صمد. نگاهی به سرچشمه‌های حکمت اشراق و مفهوم‌های بنیادین آن. تهران: طهوری، 1384.
نصر، سیدحسین. صدرالمتألهین شیرازی و حکمت متعالیه. ترجمهٔ حسین سوزنچی. تهران: دفتر نشر و پژوهش سهروردی، 1382.
همایی، جلال‌الدین. غزالینامه. تهران: فروغی، 1342.
همایی، جلال‌الدین. مقدمه بر نصیحة الملوک. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1351. 
CAPTCHA Image