کاربست استعارۀ دایره در ترسیم نظام هستی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار/دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

ازجمله مهم‌ترین موضوعات و بلکه منحصربه‌فردترین مسائل، «توجیه و تبیین» و «اثبات و تثبیت» آموزه‌های مرتبط با مبدأ و معاد در هستی‌شناسیِ فلسفۀ اسلامی است. بیان‌های گونا‌گون، تلاش حِکمی را در تصویرسازی مبدأ و معاد در حکمت اسلامی به خود اختصاص داده است؛ از همه رایج‌تر در متون فلسفی، استفاده از کلان‌استعارۀ دایره و به‌تبع آن، خُرداستعاره‌های مرتبط جهتی و حرکتی همانند قوس و صعود و نزول است، البته استعاره نه به‌عنوان آرایه‌ای ادبی؛ بلکه به‌عنوان ابزاری برای ایضاح به‌هنجار و ایفای مقاصد دور از حس و دشوار فلسفی با کمکِ متناظردانستنِ دو قلمروِ مبدأ و مقصد. در دورۀ معاصر، این‌گونه استفاده از استعاره را استعارۀ مفهومی نامیده و آن را از موضوعات کلیدی علم زبان‌شناسیِ شناختی به شمار آورده و مؤثر و مطلوب برای معرفت‌زایی دانسته‌اند. نخستین‌بار در حکمت اسلامی، محقق داماد به این استعاره و توجیه کاربستِ آگاهانهٔ آن توجه نشان داد و حکمای متعالی بیشترین تصویرسازی و توجیه و تبیین و ارائهٔ مقاصد فلسفی را براساس آن به کار بسته‌اند. هدف این نوشتار، بخشی از این تلاش برای بیان محتوایی این استعاره است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آشتیانی، جلال‌الدین. شرح بر زاد المسافر ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1381.
آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمه بر اصول المعارف. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمه بر رسائل فلسفى صدرالمتألهین‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1387.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. المبدأ و المعاد. تهران: دانشگاه تهران، 1363.
ابن‌عربى، محمدبن‌علی. الفتوحات المکیة. بیروت: دار الصادر، بی‌تا.
اخوان الصفاء. رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء. بیروت: دار صادر، بی‌تا.
اکبری، رضا و دیگران. «استعارۀ مفهومی و مسئلۀ زیادت وجود بر ماهیت در فلسفۀ اسلامی». حکمت سینوی، ش63 (1399): 141-162.
پناهی، نعمت‌الله. «استعارۀ مفهومی الگوی ادراکی تجربۀ عرفانی در عقل سرخ سهروردی». کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، ش35، (1396): 9-29.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. تعلیقه بر آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
خادم‌زاده، وحید. «استعاره‌های مفهومی علیت در دیدگاه لیکاف». شناخت، ش7 (1393): 71-33.
خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ مفهومی دانستن به‌مثابۀ دیدن در نظام فلسفی ملاصدرا». حکمت معاصر، ش13 (1401): 65-93.
خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ وجود به‌مثابۀ امر سیال در فلسفۀ ملاصدرا». فلسفه و کلام اسلامی، ش2 (1396): 187-204.
خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ وجود به‌مثابۀ نور در فلسفۀ ملاصدرا». فلسفه و کلام اسلامی، ش19 (1395): 1-34.
خمینى، روح‌الله. سرّ الصلاة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1383.
رضازاده و دیگران. «جستاری در باب برخی استعاره‌های علیت در فلسفۀ سهروردی». حکمت معاصر، ش 1 (1399): 2- 22.
سبزواری، هادی‌بن‌مهدی. شرح المنظومة. قم: نشر ناب، 1422ق.
سبزوارى‌، هادی‌بن‌مهدی. اسرار الحکم‌. قم: مطبوعات دینى‌، 1383.
سپهری، مهدی. «نقش استعاره در اصالت وجود؛ بررسی معناشناختی». نامۀ حکمت، ش2 (1382): 163-172.
شاه‌آبادى، محمدعلى. رشحات البحار. تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشۀ اسلامى، 1386.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الحکمة المتعالیة. بیروت: دار احیاء التراث‌، 1410ق.
صدرالدین شیرازی‌، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه، 1354.
صدرالدین شیرازی‌، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1380.
طباطبائی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: صدرا، 1372.
عبدالرزاق کاشى‌، عبدالرزاق‌بن‌جلال‌الدین. شرح منازل السائرین. قم‌: بیدار، 1385.
عبدالرزاق کاشى‌، عبدالرزاق‌بن‌جلال‌الدین. مجموعۀ رسائل و مصنفات‌. تهران: میراث مکتوب‌، 1380.
فیض کاشانى، محسن. اصول المعارف‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامى‌، 1375.
قائمی‌نیا، علیرضا و دیگران. «استعارۀ مفهومی وحی رسالی در قرآن کریم». ذهن. ش5 (1399): 81-34.
محقق داماد، محمدباقربن‌محمد. جذوات و مواقیت‌. تهران: میراث مکتوب‌، 1380.
مستملى، اسماعیل‌بن‌محمد. شرح التعرف لمذهب التصوف. تهران: اساطیر، 1363.
نسفى، عزیزالدین‌بن‌محمد. الإنسان الکامل. تهران: طهورى، 1386‌.
نسفى، عزیزالدین‌بن‌محمد. بیان التنزیل. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1379.
نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد. آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
CAPTCHA Image