بررسی پاسخ ابن‌سینا در مواجهه با شبهه ابن‌کمونه پیرامون توحید واجب‌الوجود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2 دانشگاه مازندران

چکیده

اهمیت خداشناسی نزد فیلسوفان بر کسی پوشیده و پنهان نیست. یکتایی ذات واجب­الوجود یکی از مهم­ترین مسائل در این رابطه است. ازجمله مهم­ترین شبهات پیرامون توحید واجب­الوجود، شبهه ابن­کمونه است. با توجه به انکار مهم­ترین اصل از اصول دین مبین اسلام و تاکید بعضی از شارحین فلسفه ابن­سینا، بر اهمیت پاسخ­گویی به شبهه ابن­کمونه، می­افزاید. در شبهه مذکور، دلیل نفی ترکیب حکما که وجوب وجود را ذاتی واجب تعالی می­داند، مورد خدشه قرار داده و وجوب وجودی که از نظر فلاسفه، «ذاتی» واجب­الوجود در نظر گرفته شده را وصفی «عرضی» می­پندارد. هدف پژوهش حاضر پرداختن به شبهه ابن­کمونه و بررسی آن در چهارچوب اندیشه «ابن سینا» است. بنابراین پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی فلسفی «ابن سینا» ازجمله؛ بساطت واجب­الوجود، الواجب ماهیته انیته، اشتراک مفهوم وجود در معنا، و بررسی تاریخی این شبهه و رهگیری آن حتی در روایات از ائمه معصومین علیهم السلام و زمان قدیم (فلاسفه یونان)، در صدد پاسخ به شبهه مذکور با روش تحلیلی - توصیفی است. بنابراین با توجه به قدمت این شبهه، به نظر می­رسد مبانی و ادله ابن سینا قابلیت پاسخ­گویی به شبهه ابن­کمونه را داراست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Authors retain the copyright and full publishing rights. This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

ابن فوطی. تلخیص مجمع الآداب فی معجم الألقاب. دمشق: بی­نا، 1962.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الاشارات و التنبیهات. ترجمۀ مجتبی زارعی. قم: انتشارات بوستان کتاب، 1381.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الإشارات و التنبیهات‏. به­تحقیق آیه الله حسن حسن­زاده آملی، قم: بوستان کتاب، 1391.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات.‏ قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء- الإلهیات. قم: بوستان کتاب، 1387.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. المباحثات. قم: انتشارات بیدار، 1371.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. المبدا و المعاد. تهران‏: موسسه مطالعات اسلامى، 1363.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الهیات شفاء. محقق علامه حسن حسن­زاده. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376.
ابن­سینا، حسین بن عبدالله. شرح الاشارات و التنبیهات مع المحکمات، به همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه، 1375.
ابن­کمونه، سعد بن منصور. «المطالب المهمه من علم الحکمة لابن­الکمونه». تصحیح، تحقیق و مقدمه سیدحسین سید موسوی. خردنامه صدرا، ش. 32 (1382): 64-86.
ابن­کمونه، سعد بن منصور. تنقیح الابحاث الملل الثلاث. به­تحقیق و تعلیق علینقی منزوی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
اکبریان، رضا. «بحثی تطبیقی دربارۀ «وجود» از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا». خردنامه صدرا، ش. 18 (1378): 5-17.
آشتیانی، سید جلال­الدین. شرح­حال و آراء فلسفی ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1380.
آقابزرگ تهرانی. الذریعه، بی­جا: دارالاضواء، بی­تا.
بهشتی، احمد. هستی و علل آن (شرح نمط چهارم از کتاب الاشارات و تنبیهات). قم: بوستان کتاب، 1392.
تبریزی، رجبعلی. اصل الاصیل (اصول آصفیه). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.
حائری یزدی، مهدی. کاوش­های عقل نظری. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، 1361.
حسن­زاده آملى، حسن. هزار و یک کلمه. قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1381.
حسن­زاده آملى، حسن. هزار و یک نکته. تهران: انتشارات رجاء، 1365.
حسینی شاهرودی، سید مرتضی و رسول حسین­پور. «نظریه تباین بالذات وجودها و ارتباط آن با اصالت وجود یا اصالت ماهیت». خردنامه صدرا، ش. 63 (1390): 25-38.
خمینی، سید حسن. «تحلیل و نقد شبهه ابن­کمونه از منظر تقریرات شرح منظومه امام خمینی ره». پژوهشنامه متین، ش. 22 (1383): 69-91.
خوانساری، آقاحسین. الحاشیة علی الشفا (الهیات). به­تحقیق ناجی اصفهانی. بی­جا: بی­نا، بی­تا.
دوانی، جلال­الدین. ثلاث رسائل و بذیلة رسالة هیاکل النور. به­تحقیق و تصحیح سید احمد تویسرکانی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1411.
دهخدا. فرهنگ دهخدا. بی­تا: بی­نا، بی­تا.
دینانی، غلامحسین. قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات  فرهنگی و انجمن فلسفه ایران، 1372.
ذبیحی، محمد. «وجود در فلسفه ابن­سینا». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش. 39 (1383): 87-116.
ذبیحی، محمد. فلسفه مشاء با تکیه بر آراء ابن سینا. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، 1390.
رضایی، مرتضی. «بساطت ذات واجب الوجود در فلسفه ابن­سینا». مجله معرفت، سال نوزدهم، ش. 155 (1389): 57-68.
سبزواری، ملاهادی. شرح منظومه. به تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملی. تهران: نشرناب، 1369.
شیخ اشراق. حکمةالاشراق، به­شرح قطب الدین رازی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
شیخ اشراق. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به­تصحیح هانری کربن. بی­جا: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375.
طباطبایی، محمد حسین. بدایة الحکمة. بی­جا: مؤسسة النشر الاسلامی، 1430.
طباطبایی، محمد حسین. نهایة الحکمة. قم: انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388.
عبودیت، عبدالرسول. نظام حکمت صدرایی تشکیک وجود. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1398.
علوی، سیدمحمدکاظم. «تشکیک وجود و قول به تباین وجود در فلسفه ابن­سینا». خردنامه صدرا، ش. 70 (1391): 25-40.
کحاله. معجم المؤلفین. بی­تا: بی­نا، بی­تا.
کلینی، محمد بن یعقوب. اصول­کافی. ترجمۀ محمد باقر کمره‌ای. قم: نشر اسوه، 1375.
لاهیجی، ملا عبدالرزاق. شوارق الالهام. اصفهان: چاپ مهدوی، بی­تا.
مصباح یزدی، محمدتقی. شرح الهیات شفا. قم: انتشارات موسسه امام خمینی ره، 1398.
مطهری، مرتضی. مجموعه آثار (شرح مبسوط شرح منظومه). تهران: انتشارات صدرا، ج7، بی­تا؛ ج9، 1394.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. التعلیقات علی الشفاء(الهیات). قم: انتشارات بیدار، بی­تا.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. بی­جا: دار إحیاء التراث العربی‏، 1981.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیه. مقدمه سید جلال الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب، 1392.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (مقدمه فارسى). بی­جا: مرکز نشر دانشگاهى‏، 1360.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. ترجمه و تفسیرالشواهد الربوبیه. ترجمۀ جواد مصلح. بی­جا: سروش، 1391.
ملکی، محمد. «جریان­­شناسی «شبهه ابن­کمونه» و چگونگی انتساب آن به شیخ اشراق». دو فصلنامه هستی و شناخت، ش. 1 (بهار و تابستان 1399): 129-144.
منزوی، علینقی. «زندگی و آثار ابن­کمونه». ترجمۀ علی محمدی. کتاب ماه فلسفه، ش. 14(1387): 5 تا 16.
میرداماد، محمدباقر. مصنفات میرداماد. بی­جا: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1385.
نراقی، ملا مهدى. جامع الأفکار و ناقد الأنظار. تهران‏: انتشارات حکمت، 1423.
نوبخت، بیژن. «ﻭﺣﺪﺕ ﻭ ﮐﺜﺮﺕ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺍﺑﻦ­ﺳﯿﻨﺎ». فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، (بهار 1384): 99-112.
Transliterated  Bibliography
Akbarīyān, Riḍā. “Baḥsī Taṭbīqī Darbārih-yi “Vujūd” az Dīdgāh-i Ibn Sīnā va Mulāṣadrā”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 18 (2000/1378): 5-17.
ʿAlavī, Sayyid Muḥammad Kāẓim. “Tashkīk Vujūd va Qavl bi Tabāyun Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 70 (2013/1391): 25-40.
Āqā Buzurg Tehranī. al-Dharīʻa. s.l.: Dār al-Aḍvāʾ, s.d.
Āshtīyānī, Sayyid Jalāl al-Dīn. Sharḥ Ḥāl va Ārāʾ Falsafī Mulāṣadrā. Qum: Bustān-i Kitāb, 2002/1380.
Bihishtī, Aḥmad, Hastī  va ʿIlal ān. (Sharḥ Nama Chāhārum az Kitāb al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt). Qum: Bustān-i Kitāb, 2014/1392.
Dawwānī, Jalāl al-Dīn. Thalāth Rasāʾl wa bi-dhaylihi Risāla  Hayākil al-Nūr. Taṣḥīḥ va researched by Sayyid Aḥmad Tūysirkānī. Mashhad: Bunyād-i Pazhūhish-hā-yi Islāmī, 1991/1411.
Dihkhudā. Farhang Dihkhudā. S.l. s.n. s.d.
Dīnānī, Ghulām Ḥusayn. Qawāʿid Kulī Falsafī dar Falsafah Islāmī. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī va Anjuman Falsafah-yi Irān, 1994/1372.
Ḥāʾirī Yazdī, Mahdī. Kāvush-hā-yi ʻAql Naarī. Tehran: Mūʾassisah-yi Intishārāt-i Amīr Kabīr, 1983/1361.
Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Hizār va Yik Kalamah. Qum: Daftar Tablīghāt-i Islāmī, 2003/1381.
Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Hizār va Yik Nuktih. Tehran: Intishārāt-i Rajāʾ, 1987/1365.
Ḥusaynī Shāhrūdī, Murtaḍā va Rasūl Ḥusaynpūr. “Naẓarīyih-yi  Tabāyun bi-al-Zāt Vujūd -hā va Irtibāṭ  ān bā Iṣālat Vujūd yā Iṣālat Māhīyat”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 63 (2012/1390): 25-38.
Ibn Fūwatī. Talkhīṣ Majmaʻ al-Ādāb fī Muʿjam al-Aqāb. Damascus: s.n. 1962/1341.
Ibn Kammūnah, Saʻd ibn Manṣūr. “al-Maṭālib al-Muhimah min ʻIlm al-Ḥikma li-Ibn al- Kammūnah”. Muqaddamah va researched by Sayyid ʿḤusayn Sayyid Mūsawī. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 32 (2004/1382): 64-86.
Ibn Kammūnah, Saʻd ibn Manṣūr. Tanqīḥ al-Abḥāth al-Milal al-Thalāth. researched by ʻAlīnaqī Munzavī, Tehran:: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2005/1383.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. researched by Āyat Allāh Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī. Qum: Bustān-i Kitāb, 2012/1391.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. translated by Mujtabā  Zāriʿī. Qum: Intishārāt-i Būstān-i Kitāb, 2003/1381.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʻāt-i Islāmī, 1985/1363.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mubāḥathāt. Qum: Intishārāt-i Bīdār, 1992/1371.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ- al-Ilāhīyāt. Qum: Bustān-i Kitāb, 2009/1387.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Taʿlīqāt. Qum: Maktab al-Iʻlām al-Islāmī,1984/1404.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Ilāhīyāt al-Shifāʾ. researched by ʿAllāmah Ḥasan Ḥasanzādih. Qum: Intishārāt-i Daftar Tablīghāt-i Islāmī Ḥawzah ʻIlmīyah Qum, 1998/1376.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt Maʿa al-Muḥākamāt. Bi Hamrāh Sharḥ Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Qum: Nashr al-Balāghah, 1997/1375.
Kaḥḥālah. Muʿjam al-Mūʾallifin. S.l. s.n. s.d.
Khumaynī, Sayyid Ḥasan. “Taḥlīlī va Naqd Shubhih Ibn Kammūnah az Manẓar Taqrīrāt Sharḥ Manẓūmah Imām Khumaynī”. Pazhūhishnāmih-yi Matīn, no. 22 (2005/1383): 69-91.
Khvānsārī, Āqā Ḥusayn. al-Ḥāshīya ʿalā al-Shifāʾ )al-Ilāhīyāt(. researched by Nājī Iṣfahānī. S.l. s.n. s.d.
Kulīnī, Muḥammad ibn Yaʿqūb. Uṣūl Kāfī. Translated by Muḥammad Bāqir Kamarih-ī Qum: Nashr Usvih, 1956/1375.
Lāhījī, Mulā ʻAbd al-Razzāq. Shavāriq al-Ilhām. Iṣfahān: Chāp Mahdavī, s.d.
Malikī, Muḥammad. “Jarīyānshināsī “Shubhih Ibn Kammūnah” va Chigūnigī Intisāb ān bi Shaykh Ishrāq”.  Dū Faṣlnāmih-yi Hastī va Shinākht, no. 1 (spring and summer  2021/1399): 129-144.
Mīrdāmād, Muḥammad Bāqir. Muṣannifāt Mīrdāmād. S.l. Tehran: Anjūman  Āsār va Mafākhir Farhangī, 2007/1385.
Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Sharḥ Ilāhīyāt Shifāʾ. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Imām Khumaynī,  1978/1398.
Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa. s.l.: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī, 1981/1401.
Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah (Muqaddamah-yi Fārsī). S.l. Markaz-i Nashr Dānishgāhī, 1982/1360.
Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah. Muqaddamah-yi, Sayyid Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Qum: Bustān-i Kitāb, 2014/1392.
Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Taʿlīqāt ʿālā al-Shifāʾ (al-Ilāhīyāt). Qum: Intishārāt-i Bīdār, s.d.
Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. Tarjamah va Tafsīr al-Shawāhid al-Rubūbīyah. translated by Javād Muṣliḥ. S.l.: Surūsh, 2013/1391.
Munzavī, ʻAlīnaqī. “Zindigī va Āsār Ibn Kammūnah”. translated by ʻAlī Muḥammadī. Kitāb Māh Falsafah, no. 14 (2009/1387): 5-16.
Muṭaharī, Murtaḍā. Majmūʻah Āsār (Sharḥ Mabsūṭ Sharḥ Manẓūmah). Tehran: Intishārāt-i Ṣadrā. Vol. 7, s.d.; vol. 9, 2016/1394. 
Narāqī, Mulā Mahdī. Jāmiʿ al-Afkār wa Nāqid al-Anār. Tehran: Intishārāt-i Ḥikmat, 2002/1423.
Nūbakht, Bīzhan. “Vaḥdat va Kisrat Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Faṣlnāmih-yi Andīshih-yi Dīnī Shiraz university, (spring 2005/1384): 99-112.
Riḍāyī, Murtaḍā. “Basāṭat Zāt Vājib al-Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Majallih Maʿrifat, no. 155 (2011/1389): 57-68.
Sabzavārī, Mulā Hādī. Sharḥ al-Manẓūmah. Bi Taṣḥīḥ va Taʿlīq Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī. Tehran: Nashr Nāb, 1991/1369.
Shaykh Ishrāq, Ḥikma al-Ishrāq. Sharḥ Quṭb al-Dīn Rāzī, Tehran: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2005/1383.
Shaykh Ishrāq, Majmūʻah-yi Muṣannifāt Shaykh Ishrāq. Ed. Henry Corbin. S.l.: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī, 1997/1375.
Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Bidāya al-Ḥikma. S.l.: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī. 2009/1430.
Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Ḥikma. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumaynī, 2010/1388.
Tabrīzī, Rajab ʻAlī. Aṣl al-Aṣīl (Uṣūl Āṣifīyah). Tehran: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2008/1386.
ʻUbūdīyat, ʻAbd al-Rasūl. Niẓām Ḥikmat Ṣadrāʾī Tashkīk Vujūd. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumaynī,  1978/1398.
Żabīhī, Muḥammad. “Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Dānishkadih-yi Adabīyāt va ʻUlūm Insānī University of Isfahan, no. 39 (2005/1383): 87-116.
Żabīhī, Muḥammad. Falsafah Mashāʾ bā Tikīyih bar Ārāʾ-yi Ibn Sīnā. Tehran: Sāzimān-i Muṭāliʿih va Tadvīn-i Kutub-i ʿUlūm-i Insānī Dānishgāhā (Samt), 2012/1390.  
CAPTCHA Image