تحلیل مبانی کنش ‌گفتاری «لیس کمثله شئ» در اندیشه صدرایی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیارگروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

درحوزه هستی‌شناسی و خداشناسی در سند تحول بنیادین، دقت در فحوای کلام توحیدی به­ویژه در امر آموزش اهمیت ویژه‌ای یافته است. این نوشتار بر مبنای فکری صدرالمتالهین و پیروان مکتب او، به تحلیل مبانی کنشِ‌گفتاریِ جامعی از آیه مبارکه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» جهت آموزش تماتیک آیه مذکور پرداخته است. دیدگاه‌های متفاوتی از اهل لغت و مفسران درباره  این عبارت قرآنی به­ویژه درباره کاف در«کَمِثْلِهِ» ارائه شده‌ است. برخی کاف را زائد و برخی غیرزائد می‌دانند و برخی«مِثل»را در معنای غیرحقیقی خود بیان می‌کنند. از اندیشه‌های خاص ملاصدرا و پیروان وی و همچنین از ادامه آیه نامبرده، چنین برمی‌آید که کاف زائد نیست و می‌توان با بررسی کنش‌ گفتاری صریح و پیچیده در آیه مذکور- مطابق با اصول توحیدی- مثلیت را برای ذات حق قائل شد؛در نتیجه چنین معنا شود که: «مِثلِ او مِثل ندارد»؛ زیرا برخلاف نظام فکری مشائی که ده عقل را واسطه خلقت برمی‌شمارد، ملاصدرا به خلقت یک تجلی تام  وحدانی، سِعّی و انبساطی به نام «حق مخلوق به» قائل است. بنابراین از طریق قاعده الواحد، وحدت شخصی وجود، حق مخلوق به، از عبارت «هوالظاهر و الباطن» و همچنین بخش دوم آیه پیش گفته «هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» می‌توان آن تجلی وحدانی را تبیین و به نوعی مماثلت رسید. این پژوهش با رویکرد کنش گفتاری و به روش تحلیل کیفی مبانی و به صورت تماتیک انجام گرفته است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Authors retain the copyright and full publishing rights. This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

  1. قرآن کریم.

    ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی­تا.

    اب‍ن‌ ه‍ش‍ام انصاری. م‍غ‍ن‍ی‌ ال‍ل‍ب‍ی‍ب. ح‍اش‍ی‍ه‌ م‍ح‍م‍د الام‍ی‍ر، ق‍اه‍ره‌: دارال‍ک‍ت‍اب‌ ال‍م‍ص‍ری‌؛ ب‍ی‍روت‌: دارال‍ک‍ت‍اب‌ الل‍ب‍ن‍ان‍ی‌، 1236.

    ابوحیان، محمد بن یوسف. تفسیر البحر المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1413.

    آشتیانی. جلال الدین. شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1380.

    آشتیانی، مهدی. اساس التوحید. به­تصحیح جلال الدین آشتیانی. تهران: امیرکبیر. ۱۳۷۷.

    آملی، حیدر بن علی. تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم. قم: نور علی نور، 1422.

    آملی، حیدر بن علی. جامع الاسرار و منبع الانوار. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1426.

    آملی، حیدر بن علی. رساله نقد النقود فی معرفة الوجود. ترجمۀ حمید طبیبیان. تهران: اطلاعات، ۱۳۶۴.

    آملی، حیدر بن علی. نص النصوص فی شرح الفصوص لمحیی الدین ابن عربی. قم: بیدار،۱۳۹۴.

    بابایی، علی اکبر و دیگران. مکاتب تفسیری. بی­جا: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1381.

    بلخی، مقاتل بن سلیمان. تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت، داراحیاء التراث، 1423.

    ب‍ن‍ت‌ال‍ش‍اطی، ع‍ای‍ش‍ه‌ ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌. اع‍ج‍از ب‍ی‍ان‍ی‌ ق‍رآن. ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ص‍اب‍ری‌، وی‍راس‍ت‍ار پ‍روی‍ز ات‍اب‍ک‍ی. ‌ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۶.

    پالمر، ریچارد. علم هرمنوتیک. ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس، 1977.

    جاسم، بکار محمود حاج. الاثر الفلسفی فی التفسیر. دمشق: دارالنوادر، ۱۴۲۹.

    جوادی آملی، عبدالله. تحریر تمهید القواعد‌. بی­جا: انتشارات الزهرا، ١٣٧٢.

    جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: انتشارات‌ اسرا‌، ١٣٧٥.

    حسن زاده آملی، حسن. دو رساله مثل و مثال. بی­جا: بی­نا، 1382.

    حسینی شاهرودی، سید مرتضی و اعظم سادات پیش­بین. «صدور کثرت از وحدت از دیدگاه حکمت متعالیه (بر اساس وحدت تشکیکی و شخصی)». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش. 2 (1393): 37-55.

    حسینی شاهرودی، سیدمرتضی و وحیده فخّار نوغانی. «رابطۀ «اول»، «آخر»، «ظاهر» و «باطن» با انسان کامل». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش. 2 (1388): 9-28.

    درویش، محیی‌الدین. اعراب ‌القرآن ‌الکریم و بیانه. حمص: دارالارشاد للشوون الجامعیه؛ بیروت: دارالیمامه؛ بیروت: دارابن کثیر، 1420.

    دیرباز، عسکر و حسام الدین مؤمنی شهرکی. «تبیین و تحلیل ماهیت ادراک حسی در نگاه صدرالمتألهین». ذهن، ش. 83 (1399): 109-85.

    راغب اصفهانی، حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن. به­تحقیق محمد خلیل عیتانی. بیروت:  دارالمعرفة، ۱۴۲۲.

    زنوزی، عبدالله. انوار جلیه در کشف اسرار حقیقت علویه. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱.

    ساجدی، ابوالفضل. «نظریه کنش گفتاری جان آستین و فهم زبان قرآن». قبسات، ش. 25 (1381): 122-130.

    شایسته، ریحانه و مرتضی حسینی شاهرودی. «مصداق قاعده الواحد در فلسفه ملاصدرا». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش.1 (1398): 97-117.

    شریف رضی، محمد بن حسین. نهج البلاغة. به­تحقیق صبحی الصالح. قم: مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۱۴.

    شیخ  فخرالدین ابراهیم همدانی. کلیات عراقی. به­تصحیح سعید نفیسی، بی­جا: کتابخانه سنایی، 1375.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. أسرار الآیات. بی­جا: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. بیروت: دارالحجه البیضا، ١٤٣٢.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد. بی­جا: بی­نا، بی­تا.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. ترجمه محمد خواجوی. قم: بیدار، ۱۳۶۶.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. شرح اصول الکافی. ترجمه محمد خواجوی. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶.

    صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. مجموعه رسائل‌ فلسفی‌ صدرالمتالهین (رساله اجوبه المسائل النصیریه‌). به­تحقیق‌ و تصحیح حامد ناجی اصـفهانی. تـهران: انتشارات حکمت، ١٣٧٥.

    صدرالدین شیرازی، إیقاظ النائمین. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361.

    صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. المشاعر. ترجمه و شرح امام قلی‌بن‌محمد علی عمادالدوله. تهران: طهوری، 1363.

    طالبی، انسیه؛ طالب زاده شوشتری، عباس و احمدرضا حیدریان شهری. «بررسی خطبه­های جنگ امام علی (ع) بر اساس نظریه کنش گفتاری». زبان و ادبیات عربی، ش. 16 (بهار و تابستان1396): 161-202.

    طوسی، خواجه نصیر الدین. آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

    عسکری، حسن بن عبد الله. الفروق اللغویة. به­تحقیق محمد ابراهیم سلیم. قاهره: دارالعلم و الثقافة، ۱۹۹۸.

    فخر رازی، محمد بن عمر. التفسیر الکبیر. بیروت: مکتب تحقیق داراحیاء التراث العربی. 1420.

    فراهیدی، خلیل بن احمد. العین. قم: مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۰۹.

    فرضعلی، فاطمه و سیدمرتضی حسینی شاهرودی. «تبیین ذکر احاطی و انبساطی انسان‌کامل». آینه معرفت، ش. 35 (1392): 171-149.

    کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافى. ترجمۀ محمد باقر کمره ای، قم: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۵.

    مظفر، محمدرضا. المنطق. به­تصحیح علی شیروانی. قم: دارالعلم، ۱۳۸۲.

    ملکشاهی، حسن. ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن­سینا. تهران: انتشارات سروش، ۱۳۹۲.

    نظرپور، حامد. «بررسی دیدگاه ابن برّجان درباره «حق مخلوق به»». خردنامه صدرا، ش. 102 (1399): 87-98.

    1. Austin (Author), J. O. Urmson (Editor) ,How to Do Things with Words Paperback – October 7, 2018.

    Braun, V. & Clarke, V. “Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology”, 3, (2006):

    77-10.

    Searle, J. Indirect Speech Acts. In P. Cole, & J. Morgan (Eds.), Syntax and Semantics 3: Speech Acts (pp. 346-360). New York: Academic Press. 1975.

    Searle, John, Speech Acts, an Essay in the Philosophy of Language, Cambridge University Press, 1969.

    Transliterated  Bibliography

    Qurān-i Karīm.

    Abū Ḥayyān, Muḥammad ibn Yūsuf. Tafsīr al-Baḥr al-Muḥīṭ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyya. 1993/1413.

    Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Jāmiʿ al-Asrār wa Manbaʿ al-Anwār. Beirut: Mūʾassisa al-Tārīkh al-ʻArabī, 2005/1426.

    Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Naṣ al-Nuṣūṣ fī Sharḥ al-Fuṣūṣ li-Muḥyī al-Dīn Ibn ʻArabī. Qum: Bīdār, 2016/1394.   

    Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Risālah Naqd al-Nuqūd Maʿrifa al-Vujūd. translated by Ḥamīd  Ṭabībīyān. Tehran: Iṭilāʻāt, 1986/1364.

    Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Tafsīr al-Muḥīṭ al-Aʻẓam wa al-Baḥr al-Khim  fī Taʾwīl Kitāb Allāh al-ʻAzīz al-Muḥkam. Qum: Nūr ʿālā Nūr, 2001/1422.

    Āshtīyānī, Jalāl al-Dīn. Sharḥ Ḥāl va Ārāʾ Falsafī Mulāṣadrā. Qum: Bustān-i Kitāb, 2002/1380.

    Āshtīyānī, Maḥdī. Asās al-Tawḥīd. ed. Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Tehran: Amīr  Kabīr, 1999/1377.

    ʿAskarī, Ḥasan ibn ʻAbd Allah. al-Furūq fī al-Lugha. Researched by Muḥammad Ibrāhīm Salīm. Cairo: Dār al-ʻIlm  wa Thaqāfa. 1998/1376.

    Bābāyī, ʻAlī Akbar et al.  Makātib Tafsīrī. s.l. Pazhūhishkadih Ḥawzah va Dānishgāh, 2003/1381.

    Balkhī, Muqātil ibn Sulaymān.  Tafsīr Muqātil ibn Sulaymān. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth, 2002/1423.

    Bint al-Shāṭī, ʻĀyishih ʻAbd  al-Raḥmān. Iʻjāz Bayānī Qurān. translated by Ḥusayn Ṣābirī. Ed. Parvīz Atābakī. Intishārāt-i ʻIlmī Farhangī, 1998/1376.

    Darvīsh, Muḥyī al-Dīn. Iʿrāb al-Qurān al-Karīm wa Bayānuh. Ḥimṣ:  Dār al-Irshād li-l-Shuʾūn al-Jāmiʻīyah; Beirut: Dār al-Yamāmah; Beirut: Dār Ibn Kathīr, 2000/1420.

    Dīrbāz, ʻAskar va Ḥisām al-Dīn Mūʾminī Shahrakī. “Tabīyn va Taḥlīl Māhīyat  Idrāk Ḥisī dar Nigāh Ṣadr al-Mutaʾallihīn”. Zihn, no. 83 (2021/1399): 85-109.

    Fakhr Rāzī, Muḥammad ibn ʻUmar. Tafsīr Kabīr. Beirut: Maktab Taḥqīq Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī,  1999/1420.

    Farāhīdī, Khalīl ibn Aḥmad. al-ʻAyn. Qum: Mūʾassisa Dār al-Hijrat, 1989/1409.

    Farżʻalī, Fāṭimah va Sayyid Murtaḍā Ḥusaynī Shāhrūdī. “Tabyīn Zikr Iḥāṭī va Inbisāṭī Insān Kāmil”. Āynih Maʿrifat. no. 35 (2014/1392): 149-171.

    Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Dū Risālah-yi Musul va Misāl. S.l. s.n. 2004/1382.

    Ḥusaynī Shāhrūdī, Sayyid Murtaḍā va Aʿẓam Sādāt Pīshbīn. “ Ṣudūr Kisrat az Vaḥdat az Dīdgāh-i Ḥikmat Mutaʿāliyah (bar Asās Vaḥdat Tashkīk va Vaḥdat Shakhṣī). Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 2 (2015/1393): 37-55.

    Ḥusaynī Shāhrūdī, Sayyid Murtaḍā va Vaḥīdih Fakhār Nūghānī. “Rābiṭah-yi “Awwal”, “Ākhir”, “Ẓāḥir” va “Bāṭin” bā Insān Kāmil. Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 2 (2010/1388): 9-28.

    Ibn Hishām Anṣārī. Mughnī al-Labīb. Ḥāshīyah Muḥammad al-Amīr. Cairo: Dār al-Kitāb Miṣrī; Beirut: Dār al-Kitāb al-Lubnānī, 1918/1236.

    Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār al-Fikr li-l-Ṭibāʻa wa-al-Nashr al-Tawzīʿ, s.d.

    Jāsim, Bakār Maḥmūd Ḥāj. al-Athar al-Falsafī fī Tafsīr. Damascus: Dār al-Nawādir, 2008/1429.

    Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raīq Makhtūm. Qum: Intishārāt-i Asrāʾ, 1997/1375.

    Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Taḥrīr Tamhīd al-Qawāʾid. S.l.: al-Zahrā, 1994/1372.

    Kulīnī, Muḥammad ibn Yaʿqūb. Uṣūl Kāfī. Translated by Muḥammad Bāqir Kamarih-ī. Qum: Sāzimān Awqāf va Umūr Khiyrīyih, Intishārāt-i Usvih, 1956/1375.

    Malikshāhī,  Ḥasan. Tarjamah va Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt Ibn Sīnā. Tehran: Intishārāt-i Surūsh, 2013/1392.

    Muẓaffar, Muḥammad Riḍā. al-Manṭiq. researched by ʿAlī Shīravānī. Qum: Dār al-ʻIlm, 2004/1382.

    Naẓarpūr, Ḥāmid. “Barrisī Dīdgāh Ibn Barjān Darbārih-yi “Ḥaqq Makhlūq bih”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 102 (2021/1399): 87-98.

    Palmer, Richard. ʻIlm Hirminūtīk. translated by Muḥammad Saʿīd Ḥanāyī Kāshānī, Tehran: Hirmis, 1977/1356

    Rāghib Iṣfahānī, Ḥusayn ibn Muḥammad. al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurān. Researched by Muḥammad Khalīl ʿtānī. Beirut: Dar al-Maʿrifa. 2001/1422.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm.  al-Mashāʿir. Tarjamah va Sharḥ Imām Qulī ibn Muḥammad ʻAlī ʻImād al-Dawlah. Tehran: Ṭahūrī, 1984/1363.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa.  Beirut: Dār al-Maḥja al-Bayḍāʾ, 2011/1432.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. S.l. s.n. s.d.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah. Tehran: Markaz-i Nashr-i Dānishgāhī, 1982/1360.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Asrār al-Āyāt. S.l.: Anjuman Islāmī Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1982/1360.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Majmūʻah-yi Rasāʾil Falsafī Ṣadr al-Mutaʾallihīn (Risālah Ajwibat al-Masāʾl al-Naṣīriyah). Ed. Ḥāmid Nājī Iṣfahānī, Tehran: Intishārāt-i Ḥikmat, 1997/1375.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Sharḥ Uṣūl al-Kāfī. Translated by Muḥammad Khvājavī. Tehran: Vizārat Farhan va Āmūzish ʿĀlī, Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt  va Taḥqīqāt Farhangī, 1988/1366.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Tafsīr al-Qurān al-Karīm. Translated by Muḥammad Khvājavī, Qum: Bīdār, 1988/1366.

    Ṣadr al-Dīn Shīrāzī. qāẓ al-Nāʾimīn. Tehran: ʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī, 1983/1361.

    Sājidī, Abū al-Fażl. “Naẓarīyih-yi Kunish Guftārī John Austin va Fahm Zabān Qurān”.  Qabasāt, no. 25 (2003/1381): 122-130.

    Sharīf al-Raḍī, Muḥammad  ibn Ḥusayn.  Nahj al-Balāghah. Researched by Ṣibḥī al-Ṣāliḥ. Qum: Mūʾassisa Dār al-Hijrat, 1993/1414.

    Shāyistih, Riyḥānih va Murtaḍā Ḥusaynī Shāhrūdī. “Miṣdāq  Qāʿidih-yi al-Wāḥid dar Falsafah Mulāṣadrā”. Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 1 (2020/1398): 97-117.

    Shaykh Fakhr al-Dīn Ibrāhīm Hamadānī. Kulīyāt ʻIrāqī. Ed. Saʿīd Nafīsī. s.l. Kitābkhānah-yi Sanāyī, 1997/1375.

    Ṭālibī, Insīyih; Ṭālibzādih Shūshtarī, ʿAbbās va Aḥmad Riḍā Ḥiyrarīyān Shahrī. “Barrisī Khuṭbih-hā-yi Jang Imām ʻAlī(AS) bar Asās Naẓarīyih-yi Kunish Guftārī”. Zabān va Adabīyāt ʻArabī, no. 16 (spring and summer2017/1396): 161-202.

    Ṭūsī, Khwājah Naṣīr al-Dīn. Āghāz va Anjām. Tehran: Vizārat-i Farhang va Irshād-i Islāmī, 1996/1374.

    Zunūzī, ʻAbd Allāh. Anwār Jalīyah dar Kashf Asrār Ḥaqīqat ʿAlawīyah. Tehran: Amīr  Kabīr, 1992/1371.

CAPTCHA Image