اعتبار معرفت‌شناختی عرف در اخلاق سینوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیئت علمی گروه اخلاق دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران

چکیده

ظهور یا رواج اندیشه‌های عرف­گرایانه در فضای اخلاق و پیامدهای اجتناب­ناپذیر آن بر تعاملات انسانی و در نهایت سعادت حقیقی بشر، بررسی تحلیلی و انتقادی چنین رویکردهایی را می‌طلبد. مسئله عرف را از ابعاد گوناگون می­توان بررسی کرد. پژوهش حاضر به هدف بازخوانی آراء حکمای اسلامی و با تمرکز بر بعد معرفت­شناختی عرف، به تحلیل مستند و استنباط دیدگاه اندیشمند بزرگ جهان اسلام یعنی ابن‌سینا پرداخته است. حاصل تتبع در آثار و اندیشه‌های ابن‌سینا  نفی تلازم باورها و اندیشه‌های عرفی از یک­سو و دستیابی به واقعیت سعادت­بخش اخلاقی از سوی دیگر است. تعابیر صریح ابن‌سینا  که حاکی از احتمال کذب باورهای عرفی، فقدان اعتبار خاستگاه‌های باورهای عرفی، مشروط بودن باورهای عرفی و ناسازگاری اعتبار مطلق باورهای عرفی با غایت اخلاق است بر نفی مطلق­انگاری اعتبار عرف تأکید می‌کند. از منظر ابن‌سینا باورهای اخلاقی عرفی نظری­اند و توجیه اخلاقی آن­ها نیازمند اقامه برهان است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Authors retain the copyright and full publishing rights. This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.  رساله منطق دانش­نامه علائی. به­تصحیح محمد معین و سید محمد مشکوه. تهران: دهخدا، 1353.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی البر و الإثم«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی علم الاخلاق«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی السعادة«. در رسائل الشیخ الرئیس ابن‌سینا. قم: انتشارات بیدار، بی‌تا.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رساله فی اقسام العلوم العقلیه«. در المذهب التربوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیة، دراسة و تحلیل عبدالامیر ز. شمس الدین. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. »رسالة فی العهد«. در تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات، القاهره: مطبعه هندیه، 1326ق.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الاشارات و التنبیهات، للخواجه نصیرالدین الطوسی، فخرالدین الرازی. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفا ‏)‏الهیات‏(‏. قم: مکتبة آیة الله المرعشی، بی‌تا.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء: المنطق، القیاس. راجعه و قدم له ابراهیم مدکور، به­تحقیق سعید زاید. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۳۴۳ق.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القصیدة المزدوجة فى المنطق. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، بی‌تا.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المبدا و المعاد. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دانشگاه مک گیل، 1363.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. النجاة فی الحکمة المنطقیة و الطبیعیة و الالهیة. قم: مکتبة المرتضویة، 1357ق.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. رسالة فى ما تقرر عنده من الحکومة. بی‌جا: داربیبلیون، بی‌تا.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. رسائل اخرى لابن سینا (هامش شرح الهدایة الاثیریة). بی‌جا: بی­نا، بی‌تا.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. عیون الحکمة. بی‌جا: دارالقلم، بی‌تا.
ابن فارس، ابی الحسین احمد. معجم مقاییس اللغة. به­تحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون. بیروت: دارالجبل، 1411ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، 1300ق.
ازهری، محمد بن احمد. معجم تهذیب اللغة. به­تحقیق ریاض زکی قاسم. بیروت: دارالمعرفة، 1422ق.
اصفهانی، محمد حسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. به­تحقیق رمضان قلی زاده مازندرانی. بی‌جا: بی­نا، بی‌تا.
راغب اصفهانی، ابی القاسم حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا: دفتر نشر الکتاب، 1404ق.
سبزواری، ملاهادی. شرح الأسماء أو شرح دعاء الجوشن الکبیر. به­تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران، 1372.
فراهیدی ،خلیل بن احمد. العین. به­تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: دارالهمزة، 1405ق.
فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 2001م.
لاهیجی، عبدالرزاق. سرمایه ایمان. به­کوشش صادق لاریجانی آملی. تهران: الزهراء، 1364.
محدر، تقی. «بررسی نسبت دیدگاه اخلاقی ابن‌سینا با واقع‌گرایی اخلاقی». معرفت 201 (شهریور 1393): 35-45.
محیطی اردکان، حسن. «بررسی ادله قرآنی عرف­گرایان اثباتی در قلمرو اخلاق». قرآن شناخت 18 (بهار و تابستان 1396): 89-103.
محیطی اردکان، حسن. «توجیه گزاره‌های اخلاقی بر مبنای شهرت». معرفت اخلاقی 17 (بهار و تابستان 1394): 5-24.
محیطی اردکان، حسن. نقش عرف در ارزش اخلاقی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1397.
مصباح، مجتبی و عبدالله محمدی. مبانی اندیشه اسلامی (1): معرفت شناسی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1398.
مصباح یزدی، محمدتقی. شرح برهان شفا. به­تحقیق و نگارش محسن غرویان. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1386.
مظفر، محمد رضا. اصول فقه. قم: المعارف السلامیة، 1416ق.
Transliterated  Bibliography
Azharī, Muḥammad Ibn Aḥmad. Muʿjam Tahdhīb al-Lugha. researched by Rīyāż Zakī Qāsim. Beirut: Dar al-Maʿrifa, 2001/1422.
Farāhīdī, Khalīl ibn Aḥmad. al-ʻAyn. researched by Maḥdī Makhzūmī va Ibrāḥīm  Sāmarrāyī. Qum: Dār al-Hanzah, 1985/1405.
Fayyūmī, Aḥmad ibn Muḥammad. Miṣbā  al-Munīr. Beirut: Maktaba Lubnān Nāshirūn, 2001/1422.
Ibn Fāris, Abī al-Ḥusayn Aḥmad. Muʿjam  Maqāyīs al-Lugha. researched by ʻAbd al-Salām Muḥammad Hārūn. Beirut: Dār al-Jabal, 1991/1411.
Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār Ṣādir, 1882/1300.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh.  al-Qaṣida al-Muzdawija fī al-Manṭiq. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, s.d.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla  fī al-ʻAhd” dar Tisʻa Rasāʾl fī al-Ḥikma wa al-Ṭabīʾiyāt, Cairo: Maṭbaʻa Hindīyah,1908/1326.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī al-Barr wa al-Ithm” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī Aqsām al-ʿUlūm al-ʻAqlīya” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī ʿIlm al-Akhlāq” dar al-Madhhab al-Tarbawī ʻind Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatih ʿAmalīya, Dirādah wa Taḥlīlī ʻAbd al-Amīr Z. Shams al-Dīn. Beirut: al-Shirka al-ʿĀlimīya li-l-Kitāb, 1988/1366.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. “Risāla fī Saʿāda” dar Rasā ʾil al-Shaykh al-Raʾīs Ibn Sīnā. Qum: Intishārāt-i Bīdār, s.d.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt, li-l-Khwājah Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī,  Fakhr al-Dīn al-Rāzī. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, 1984/1404.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʻāt-i Islāmī University of Tehran, McGill University, 1985/1363.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Najāh fī al-Ḥikma al-Manṭiqīya wa al-Ṭabīʻīya wa al-Ilāhīya. Qum: Maktaba Murtażavīya, 1978/1357.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Najāh min al-Gharq fī Baḥr al-Ḍalālāt. Tehran: Intishārāt-i University of Tehran, 1986/1364.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ (Ilāhīyāt). Qum: Maktaba Āyat Allāh Marʻashī, s.d.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ: al-Manṭiq, al-Qiyās. Rājiʻah wa Qadam lahu Ibrāḥīm Madkūr; researched by Saʿīd Zāyid. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī al-Najafī, 1924/1343.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Rasāʾil Ukhrā li-Ibn Sīnā (Hāmish Sharḥ al-Hidāya al-Athīrīya). s.l. s.n. s.d.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Risālah fī mā Taqarar ʻindahu Min Ḥukūma. S.l. Dār Byblion, s.d.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Risālah Manṭiq Dānish Namah-yi ʻAlāʾī. ed. Muḥammad Muʿīn va  Sayyid Muḥammad Mishkāt. Tehran: Dihkhudā, 1974/1353.
Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. ʿUyūn al-Ḥikmah. S.l. Dār al-Qalam, s.d.
Isfahānī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Dirāya fī Sharḥ al-Kifāya. researched by Ramaān Qulīzādah Māzandarānī. s.l.: s.n. s.d.
Lāhījī, ʻAbd al-Razzāq. Sarmāyih Imān. researched by Sādiq Lārījānī Āmulī. Tehran: al-Zahrā, 1985/1364.
Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Sharḥ Burhān Shifā. researched by Muḥsin Gharavīyān. Qum: ʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2008/1386.
Miṣbāḥ, Mujtabā va ʻAbd Allāh Muḥammadī. Mabānī Andīshih-yi Islāmī (1): Maʿrifatshināsī. Qum: ʾassisah-yi Āmūzishī va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2020/1398.
Muḥadir, Taqī. “Barrisī Nisbat Dīdgāh-i Akhlāqī Ibn Sīnā bā Vāqiʻgirāyī Akhlāqī”. Maʿrifat 201 (Shahrīvar 2015/1393): 35-45.
Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. “ Tawjīh Guzārih-hā-yi Akhlāqī bar Mabnā-yi Shuhrat”. Maʿrifat Akhlāqī 17 (spring and summer 2016/1394): 5-24.
Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. “Barrisī Adalah Qurānī ʻUrfgirāyān Isbātī dar Qalamrū Akhlāq”. Qurānshinākht 18 (spring and summer 2017/1396): 89-103.
Muḥīṭī Ardakān, Ḥasan. Naqsh ʻUrf dar Arzish Akhlāqī. Qum: ʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2019/1397.
Muẓaffar, Muḥammad Riḍā. Uṣūl  al-Fiqh. Qum: al-Maʿārif al-Islāmīyya. 1995/1416.
Rāghib Iṣfahānī, Abī al-Qāsim Ḥusayn  ibn Muḥammad. al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurān. s.l. Daftar Nashr al-Kitāb, 1984/1404.
Sabzavārī, Mulā Hādī. Sharḥ al-Asmāʾ aw Sharḥ Duʻāʾ al-Jawshan Kabīr. researched by Najaf Qulī Ḥabībī. Tehran: University of Tehran, 1994/1372.
CAPTCHA Image